Siyasi münaqişə nə deməkdir? | Struktur, dinamika, növ, funksiya və nümunələrinə BAXIŞ

- Uinston Çörçill

Siyasi münaqişə, iki və ya daha çox partiyanın (fərdlər, onların qrupları, icmalar, dövlətlər) güc resurslarının, səlahiyyətlərin və üstünlüklərin bölüşdürülməsi və saxlanılması üçün bir-birinə meydan oxuyan xüsusi qarşılıqlı fəaliyyətin təzahürü və nəticəsidir.

Qarşıdurma bir ictimai-siyasi fenomen olaraq hər cəmiyyətə xasdır. A. G. Zdravomıslyova görə, siyasi münaqişə, konkret cəmiyyətdəki hakimiyyət uğrunda mübarizənin daimi bir formasıdır.


Siyasi münaqişələrə dair tədqiqat sahələri

Siyasət elmində ayrıca konfliktoloji nəzəriyyələr mövcud deyil, çünki münaqişənin özü meydana gəldiyi cəmiyyətlərin tiplərini və xüsusiyyətlərini, münaqişənin təsirini, rollarını, səbəblərini özündə cəmləşdirən daha mürəkkəb bir sistem çərçivəsində nəzərdən keçirilir. Siyasi konfliktin öyrənilməsində əsas istiqamətlər arasında bunlar var: siyasi strukturlar (qruplar) nəzəriyyəsi, siyasi sabitlik nəzəriyyəsi və etnopolitik nəzəriyyələr. Siyasi qrupların nəzəriyyələri V. Pareto, Q. Moska (elitlər nəzəriyyəsi), J. Sorel, F. Oppenhaymer təlimləri ilə təmsil olunur. Siyasi sabitlik nəzəriyyələri J. Blondel, D. İston, S. Lipset və D. Sanders konsepsiyalarında öz əksini tapıb. 60-cı illərin əvvəllərində yaranan nəzəriyyələr əsas diqqəti müasir dünyada münaqişələrdən qaçınma amillərinin öyrənilməsinə və keçmişin təcrübəsinin təhlilinə yönəldir. Etnopolitik nəzəriyyələr əsasən İ.Hekterin daxili müstəmləkəçilik konsepsiyası, T.Neyrnin qeyri-bərabər inkişaf nəzəriyyəsi və C.Rotşildin etnopolitik konsepsiyası ilə təmsil olunur.

Siyasi qarşıdurmanın yaranmasına təsir edən amillər

Siyasi qarşıdurmaların yaranmasının əsas səbəbləri kimi aşağıdakı obyektiv amillərin qrupları qeyd olunur.

Cəmiyyətdə mövcud olan fərdləri və qrupları, sosial təbəqələri mövqelərinə görə bölüşdürən, öz növbəsində onların bəziləri güc ehtiva edir, digərləri onları tutan fərdlərə və təbəqələrə pay verərək hökmranlıq və tabeçilik münasibətləri yaradır.

Siyasi ideallar və üstünlüklərdəki əsas fərqlər, fərdlərin, onların qruplarının və icmalarının dəyər istiqamətləridir.

Vətəndaşların şəxsiyyətini müəyyənləşdirmə prosesi, siyasi, sosial, etnik-milli, dini, subkultural icmalara mənsub olduqları barədə məlumatlı olmalarıdır.

Müasir cəmiyyətin siyasi sistemi, ona xarakterik müasir gücün səciyyəvi təşkilidir.


Siyasi münaqişənin quruluşu

Bir fenomenin “ideal növü” kimi bir ictimai-siyasi qarşıdurmanın statik quruluşu (M. Veberə görə) aşağıdakı elementlərdən ibarətdir:

Münaqişənin subyektləri (iki və ya daha çox qarşı tərəf);
Münaqişənin obyekti (mövzusu);
Dolayı tərəflər üçüncü tərəfdir;
Sosial mühit (sosial və siyasi sahə).

Siyasi bir qarşıdurmanın yerləşdirilməsinin sosial dinamikası

Siyasi münaqişənin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun özünəməxsusluğudur: hər münaqişə ilkin şərtlərin, səbəblərin, hərəkətlərin, mövqelərin və digər xüsusiyyətlərin təkrar olunmayan birləşməsidir. Hər bir siyasi münaqişə aşağıdakı mərhələlərdə inkişaf edir:

Güc münasibətlərinin hökmranlıq – təslimiyyət xətti yolu ilə optimizasiyası;
Müxtəlif sosial təbəqələrin və qrupların siyasi mövqelərinin fərqləndirilməsi;
Müxalif siyasi maraqlar və hədəflər haqqında artan bir məlumatlandırma;
Müxalif siyasi təşkilatlar və partiyaların yaranması;
Siyasi subyektlərin mövqelərinin, hədəflərinin və hərəkətlərinin qütbləşməsi;
Siyasi qarşıdurmanın yerləşdirilməsi;
Siyasi münaqişənin həlli.

Münaqişənin nəticəsi fərqli ola bilər, lakin onun həlli və ya finalı üç ssenariyə əsasən “oynanılır”: rəqiblə inteqrasiya, rəqiblə iş birliyi və ya rəqibin yatırılması yolu ilə. Münaqişələrin həlli üçün əsas prosedurlar:

İştirak edən tərəflərin niyyətləri barədə qarşılıqlı məlumat mübadiləsi;
Müzakirə prosesi zamanı güc və ya təhdid istifadə etməmək barədə qarşılıqlı öhdəliklər;
Qanuni tənzimləmələrdən və inzibati prosedurlardan istifadə;
Səlahiyyətli şəxslərin vasitəçi kimi istifadəsi;
Üstünlüklərini və ya mütləq barışmazlıqlarını nümayiş etdirməkdən imtina etmək;
Konsensusa can atmaq, ən azı müəyyən məqamlarda razılığa gəlmək.


Siyasi münaqişələrin növləri

Siyasi qarşıdurmaların müxtəlifliyi fərqli meyarlara görə qurulub.

Yerləşdirmə sahəsi ilə:

Daxili siyasi;
Xarici siyasət.

Keyfiyyət xüsusiyyətlərinə görə:

Sıfır cəm münaqişələri;
Sıfır cəm olmayan münaqişələr.

Güc sisteminin quruluşu və təşkili və həyata keçirilməsi ilə əlaqəli olaraq:

Şaquli;
Üfüqi.

Tənzimləmə məzmunu və mahiyyəti və ya olmaması ilə:

İnstitusional;
Qeyri-institusional.

Rəqib tərəflərin qarşıdurma qarşılıqlı təsirinin açıqlığı və aşkarlığı dərəcəsinə görə:

Açıq;
Gizli (Latent).

Müddətinə görə:

Qısa müddət;
Uzun müddətli.

Münaqişəli siyasi qarşıdurmaların təzahür formaları ilə:

Dövlət binaları və səfirliklərin siyasi piketi;
Siyasi mitinqlər və nümayişlər;
Prezidentin, hökumətin istefasını tələb edən siyasi tətillər:
Siyasi etiraz hərəkatı; siyasi itaətsizlik; siyasi qiyam; siyasi zərbə; siyasi inqilab; siyasi şantaj.


Siyasi qarşıdurmanın funksiyaları

Siyasi münaqişə yarıfunksionaldır, yəni həm pozitiv, həm neqativ funksiyalara sahibdir.

Dağıdıcı funksiyalar

Siyasi münaqişənin dağıdıcı funksiyalarına resursların tükənməsi daxildir. Bir qarşıdurma zamanı hər iki tərəf ən yaxşı nəticəni əldə etmək üçün bütün mənbələri xərcləyir: maddi, mənəvi, insani. Siyasi bir münaqişə, həm də, mövcud siyasi sistemi zəiflədə bilər, cəmiyyətin ümumi qəbul edilmiş dəyərlərini və əsaslarını şübhə altına ala bilər. Çox vaxt münaqişə dövlətdəki insanların sərbəst yaşamasını təhdid edən ekstremist qrupların hakimiyyətə gəlməsinə kömək edir. Bəzi hallarda münaqişə mövcud sistemi tamamilə məhv edə bilər. 1980-ci illərin sonu və 1990-cı illərin əvvəllərində SSRİ-də bu baş verdi. Siyasi qarşıdurmanın başqa bir dağıdıcı funksiyası, problemi həll etmək üçün bir yol kimi zorakılıqdan istifadə edilməsidir.

Konstruktiv funksiyalar

L. Kozer, R. Dahrendorf, R. Kollins, T. Parsons, N. Luhmann və başqalarının müasir konfliktoloji nəzəriyyələrində münaqişələrin təbiət baxımından yalnız bəzi dar sahələrdə dağıdıcı olduğu iddia olunur, ümumilikdə isə münaqişə konstruktiv funksiyalara malikdir. Birincisi, münaqişə yaxınlaşan sosial və siyasi dəyişikliklərin katalizatorudur. İkincisi, münaqişə mövcud vəziyyətin dəyişdirilməsi lehinə hər hansı bir hərəkətin qəbul edilməsinə kömək edir. Üçüncüsü, qarşıdurma zamanı hökumətin və ya sistemin əvvəllər gizlənmiş müxaliflərin mövqelərini açıq elan etmək imkanına sahibdirlər. Dördüncüsü, xarici siyasət münaqişəsi cəmiyyəti birləşdirməyə kömək edir. Beşincisi, siyasi qarşıdurma, tarixin gedişatına təsir göstərə biləcək böyük şəxsiyyətlərin doğulduğu zamandır.

Siyasi münaqişələrin nümunələri

Otuz illik müharibə - Müqəddəs Roma İmperiyası və Avropadakı hegemonluq uğrunda 1618-1648-ci illər arasında davam edən və demək olar ki, bütün Avropa ölkələrinə bu və ya digər dərəcədə təsir edən hərbi qarşıdurma.

Birinci Dünya müharibəsi (28 iyul 1914-11 noyabr 1918) – bəşəriyyət tarixində ən geniş miqyaslı silahlı qarşıdurmadalardan biri.

İkincini Dünya müharibəsi (1 sentyabr 1939-2 sentyabr 1945) – iki dünyavi hərbi-siyasi koalisiyanın müharibəsi.

SSRİ-ın dağılması.

2011-ci ilin yazında daşlayan, Suriyada vətəndaş müharibəsi.